«Салам-Торхан» татарская народная сказка.
Булган, ди, шулай бер Салам-Торхан. Бик ярлы булган, җәй көне кырда йоклый икән. Килә беркөнне моның янына Төлке:
— Әй Салам-Торхан,— ди,— үтте гомерең, өйләнмәдең дә,— ди.— Өйләндерәем мин сине,— ди Төлке.— Алып чык бер тавык,— ди,— шушы авылдан, мин сине өйләндерермен,— ди.
Тавыкны алып чыкты Салам-Торхан, Төлке ашады. Шуннан Төлке торды да бер шәһәрнең баена китте. Байга керде барып, исән-саулык сорашты.
— Бир әле син бер подаука,— ди Төлке.— Салам-Төрханның бакыр акчаларын амбардан-амбарга авыштырырга кирәк,— ди,— яңа амбар салдыра, искеләрнең өрлекләре сынган,— ди.
Ала да кич белән подауканы илтеп бирә бу. Иртәгесен тагын бара.
— Салам-Торхан көмеш тәңкәләрен күчерә,— ди,— бир әле подаукаңны,— ди.
Бай әйтә:
— Миннән дә бай кеше бар икән, агай, ә! — ди.
Өченче көнне тагын барып сорый Төлке:
— Бир әле тимер подаукаңны, алтыннарын авыштыра Салам-Торхан,— ди.
Бай тагын аптырый: «Миннән дә бай кеше бар икән»,— дип уйлый.
Төлке илткән саен подауканың читләренә берәр тәңкә кыстырып илтә. Бай аларны кире бирмәкче була. Төлке әйтә:
— Һәй, аңар чут түгел ул,— ди,— калсын үзеңдә,— ди.
Шулай подауканы өченче тапкыр илткәч, бай Төлкене өенә кыстый.
— Минем вакытым юк,— ди Төлке.— Иртәгә минем кодага барасым бар,— ди,— мин ул егетне өйләндерәм хәзер, аның җәмәгате юк,— ди.
Бай, моны ишеткәч, бигрәк кыстый башлый. Байның кызы бар икән.
— Бик күп тотмасаң, кереп чыгармын чыксам,— ди Төлке.
— Күп тотмам,— ди бай.— Төлке дус, менә минем кызым бар, шуны димләргә кирәк аңар,— ди.— Мин сине буш итмәм,— ди бай.
— Ярар, әйтеп карармын,— ди Төлке,— миңа түгел бит,— ди,— аның күңеле әллә кемдә булуы бар,— ди.— Риза булса, димләрмен,— ди.
татар халык әкиятләре
Төлке кайтып китә дә сөйли Салам-Торханга:
— Егет, эш була,— ди,— хәзер теге байның кызын алабыз сиңа,— ди.
Салам-Торхан әйтә:
— Сөйләмә юкны,— ди,— кем килсен миңа,— ди.— Өскә кияргә күлмәк-ыштан булмасын, минем ише хәерчегә кем килсен,— ди.
Төлке әйтә:
— Кайгырма,— ди.
Иртә белән тагын барып җитә.
— Ну, Шакир бай,— ди Төлке,— мин тегене бордым,— ди.— Аклашырга килдем, эшне бетереп кайтырга була,— ди.
— Бик рәхмәт, бик яхшы эш,— ди бай.
— Күпме сорыйсың акча, күпме кием-салым, әйт шушында,— ди Төлке.
— Безгә бернәрсә дә кирәкми,— ди бай.— Кияү үзебезнеке, безнең бар нәрсәкәй дә бар,— ди бай.
— Ну, алайса кияү үзеңнеке,— ди Төлке.— Яхшы,— ди.— Туйны ни вакытка куябыз? — ди Төлке.
Бер көн билгелиләр. Егет шунда килә дә кызны да алып китәргә тиеш була. Җәмәгате юк бит. Шунда ук Төлке әйтә:
— Без киләсе күперләрегез начаррак икән,— ди,— аны ныгыттырырга кирәк,— ди.
Кода әйтә:
— Аннан күп атлар, күп йөкләр йөри,— ди,— ватылмас, нык ул күпер,— ди.
— Ярый алайса, ватылмаса,— ди Төлке,— әмма безнең атлар бик зур, арбалар бик авыр, чыдар микән? — ди.
Төлке кайтып китте хәзер Салам-Торхан янына сөенеч алырга.
— Ну, Салам-Торхан дус, эш булды,— ди Төлке,— менә фәлән числога туйга барырга, җәмәгатьне дә алып кайтырга,— ди.
— Юкка йөрисең,— ди Салам-Торхан,— мин аны алып кая куйыйм, миңа нигә килсен соң ул,— ди мескен.
— Булгач була инде, булдырабыз,— ди Төлке.
Көне килеп җиткәч, киттеләр болар икесе, җәяүләп.
— Соң мин анда ничек барып керим шушы кием-салым белән,— ди егет,— ул бит бай кеше икән,— ди.
Төлке әйтә:
— Кайгырма, керербез,— ди.
Хәзер күпергә барып җиттеләр болар. Төлкенең киңәше буенча, күперне сүтеп агызып җибәрделәр. Салам-Торханны чишендерде дә Төлке, суга кертеп, бер зиреккә ябыштырып куйды. Төлке тегендә үзе генә барып җитте хәзер.
— Кода, әйттем бит мин сиңа, күперләреңне төзәттер, дип әйтеп,— ди.— Менә монда килгәндә, күпер җимерелеп, кияү суга төште хәзер, белмим, исәнме, юкмы,— ди Төлке.— Мин үзем генә коткара алмагач, монда чыгып чаптым,— ди.
Байның кешеләре хәзер чыгып чаптылар күпер янына.
— Салам-Торхан! — дип кычкыралар.
Тегендә Салам-Торхан аваз бирә түбәндәрәк. Салам-Торханны судан алып, арбага салып, төрештереп алып кайттылар хәзер йортка, киендерделәр, ашка-суга утырттылар. Аккан мал өчен бер дә кайгырмыйлар болар.
Төлке әйтә:
— Безнең бетәрлек түгел,— ди.
Кияү бер дә ашамый, гел киеменә карап кына утыра, сыпыргалап. Бабасы сорый:
— Нигә ул кияү бер дә ашамый, —ди,— гел киеменә генә
карап утыра? — ди.
— Ул ашар иде дә, аның кием-салымы нинди иде,— ди Төлке.— Ул шуны юксына,— ди.
Ә Салам-Торханга аулакта гына әйтә:
— Син киемең белән генә булышма инде,— ди,— азрак аша,— ди.— Сиздерәсең бит,— ди.
Аннары Салам-Торхан ашарга ябыша. «Алай икән»,— ди.
Мәҗлесләр үтте, туй бетте, хәзер Төлке кайтып китә алдан, Салам-Торхан белән сөйләшеп:
— Син фәлән авылдагы фәлән карчыкка кайт,— ди,— мин фатирны шунда алырмын,— ди Төлке.
— Ярар,— ди Салам-Торхан.
Төлке юлдан кайтканда ат көтүчеләренә очрый. Аларга әйтә:
— Иртәгә моннан зур түрәләр үтә,— ди.— «Кем көтүе?» дип сорасалар, «Салам-Торханныкы» дип әйтегез, алар сезгә күп бүләкләр бирерләр,— ди.
Аннан соң, сыер көтүчеләрен очратып та шул ук сүзләрне әйтә. Аннан сарык көтүчеләрен күреп тә шул ук сүзләрне әйтә. Аннары теге авылдагы карчыкка барып керә. Ул бөтен тирә-якта атаклы бай сәүдәгәр карчык булган икән.
— Ну, әби, нишлибез? — ди Төлке.— Яу килә, өер килә, нишләрсең, кая барырсың икән? — ди.— Сине бетереп китәрләр бит алар,— ди.— Булмаса син, әби, алар киткәнче коега төшеп тор,— ди,— алар киткәч, мин сине алырмын,— ди.
Карчык риза була. Төлке аны, чиләккә утыртып, коега төшерә дә бу вакытта арканны да кисеп җибәрә. Карчык кое төбенә китә.
Шуннан соң Салам-Торханнар тегеннән төялеп чыктылар кыз белән. Әллә ничә ат байлык, ата-анасы, туганнары, якыннары юл тутырып киләләр. Килеп җитәләр юл тирәсендә йөргән ат көтүенә. Сорыйлар:
— Кемнеке бу көтү? — диләр.
— Салам-Торханныкы,— ди көтүчеләр.
— Һәй, хатын,— ди бай,— бар икән кияүнең байлыгы,— ди.— Безнең көтүчеләр икән,— ди,— бүләк ташлыйк,— ди.
Боларга күп кенә бүләкләр биреп алга китәләр. Бераз баргач, сыер көтүе очрый.
— Кем көтүе бу?
— Салам-Торханныкы.
— Ай, хатын,— ди,— бар икән кияүнең байлыгы,— ди бай.
Тагын күчтәнәчләр биреп китәләр. Барып җитәләр сарык көтүенә.
— Кем көтүе бу?
— Салам-Торханныкы.
— Менә, хатын,— ди,— без бай дип әйтәбез, бездән дә әллә ничә рәт бай икән безнең бу кияү,— ди бай.
Тагын бүләкләр чәчеп узып китәләр.
Хәзер Салам-Торхан йорты дип, теге карчык өенә барып керделәр. Шуннан соң өйгә бөтен нәрсәләрне урнаштырып, ашка-суга тотындылар. Ә анда аш пешерүчеләр бөтенесен әзерләп торганнар икән.
Хәзер кунак булып, өч-дүрт кич кунып, кода белән кодагый кайтып киттеләр. Болар хәзер эшне бик яхшы алып баралар. Төлке дә шунда бик рәхәт тора. Салам-Торхан Төлкене бик кадерли: «Үлсәң, мин сине алтын әрҗә белән күмдерермен»,— ди.
Төлке беркөнне авырый башлый. Карасалар — иртә беләнгә үлгән. Салам-Торхан хезмәтчеләрен чакыртып кертте дә:
— Төлке үлгән икән,— ди,— шул тау башындагы чокырга илтеп ташлагыз,— ди.
Алып киттеләр моны чуманга салып, өстенә салам төяп.
Бара торгач берсе әйтә:
— Пычагың бармы,— ди,— төлкене тунарбыз,— ди.
Төлке бик курка, бик каушый.
Икенчесе әйтә:
— Әй-й,— ди,— аның белән пычранып йөргәнче,— ди,— беткәнмени безнең келәттә Төлке тиресе,— ди.
Шулай диләр дә чуманны чокырга аударып җибәрәләр.
Төлке тиз генә чабып кайта:
— Ну, Салам-Торхан,— ди,— булдырдың,— ди,— сүзеңдә тордың, күмдең алтын әрҗә белән! — ди.
Салам-Торхан бик оялды.
Берничә елдан Төлке чыннан да үлде, ышанмыйча аны өч көн күммичә тордылар, шуннан соң гына бик дәүләп күмделәр. Йортка үзләре хуҗа булып калдылар.
Мин дә кунак булдым. Бүген барып, төнәген кайттым, баш авыртып, махмыр булдым.
***
Жил-был Салам-Торхан. Бездомный бродяга — в летние ночи спал в открытом поле. Встретилась однажды ему Лиса и говорит:
— Эй, Салам-Торхан, проходят твои годы, а семьей не обзавелся. Женю-ка я тебя. Вынеси из деревни мне курицу одну — и я тебя женю.
Вынес Салам-Торхан, съела Лиса. Затем встала, облизывая губы, и в город пошла к одному баю . Придя к нему, поздоровалась, представилась и попросила пудовку:
— Салам-Торхан построил новый амбар. Хочет перенести медные деньги со старого в новый, а таскать не в чем.
Взяла она пудовку, а вечером обратно принесла. На следующий же день вновь пришла поутру и говорит:
— Салам-Торхан хочет перенести серебряные деньги.
«Оказывается, есть еще богачи и моей масти»,- думает Бай.
В третий день опять Лиса пришла:
— Салам-Торхан переносит золотые монеты.
Бай весьма удивился: «Неужели есть человек меня побогаче?!»
Лиса же, когда пудовку возвращала, каждый раз на донышке по монете оставляла. Бай хотел их вернуть, но воспротивилась Лиса:
— У моего хозяина их и не считают, оставь себе.
Бай стал Лису домой приглашать, а та отнекивается:
— Некогда мне рассиживаться. Завтра иду в один дом сватом Салам-Торхана. Хозяин-то мой холостой, совсем молодой.
Услышав такие слова, Бай еще пуще стал в дом звать, так как имел он дочь на выданье.
— Ладно,- говорит Лиса.- Если ненадолго, может, и зайду.
— Нет-нет, долго не задержу,- печется Бай.
А дома за столом заикнулся:
— Есть у меня для доброго молодца — красная девица. Скажи хозяину, в долгу не останусь.
— Ладно, так и быть, скажу. Если он согласен, буду сватать. Ведь не мне, а ему жениться.
Лиса из городу вернулась и Салам-Торхану обо всем доводит:
— Ну, джигит, кажись, дело в шляпе: возьмем тебе дочку бая!
Салам-Торхан не верит:
— Не городи ерунду. Кто за меня пойдет? Себя не во что одеть.
— Не горюй, все будет в порядке,- не унывает Лиса.
Рано утром опять в город ушла.
— Ну, Шакир-бай,- лукавит Лиса,- уговорила-таки хозяина своего и пришла к тебе свахой от него. Давай договоримся.
— Доброе дело, святое дело,- доволен Бай.
— Сколько денег просишь, товару, скажи сейчас,- важничает Лиса.
— У нас всего в достатке,- говорит Бай.- Зять свой, от него нам ничего не надо.
— Ладно, если зять свой,- говорит Лиса.- Хорошо.
Ну, а свадьбу когда сыграем?
Назначили день, когда жених должен был приехать за своей невестой. И напоследок Лиса сказала:
— Надо бы укрепить мост, через который мы будем проезжать.
Бай махнул рукой:
— По нему много лошадей, грузы тяжелые проходят: ничего, выдержит.
— Хорошо,если так. Но предупреждаю: кони наши будут упитанные и добра в телегах будет немало.
Так сказала, заспешила Лиса порадовать Салам-Торхана.
— Ну, дружище, дело сделано. Через неделю поедем за молодой невестой.
— Зря ты хлопочешь,- говорит Салам-Торхан.- Куда я жену-то дену? Да и не выйдет она за меня. Ты знай слушайся меня,- ручается Лиса. Настал день свадьбы. Пошли они вдвоем с утра пораньше.
— Ну, как я выйду перед богатыми людьми в своих лохмотьях,- сердится Салам-Торхан.
Лиса непоколебима: — Не горюй, в почете будем!
Так они дошли до моста. По лисьему совету его разобрали и бревна пустили вплавь по воде. Салам-Торхана Лиса раздела, оставила прямо в воде под старой ивой, а сама направилась в город.
— Сват, беда! Говорила я, надо мост укрепить,- запричитала она, закричала.- Телеги наши со всем добром в воду провалились, даже не знаю, жив ли твой зять. Я одна не смогла его вытащить из воды и потому сюда прибежала.
Слуги бая тотчас поспешили жениха спасать.
— Салам-Торхан! — кличут с берега. А тот из воды голос подает.
Вытащили его, завернули в шубу и на телеге домой привезли. Умыли, причесали, надели дорогие наряды и за стол посадили. За пропавшее добро никто не горюет. Лиса похваливается:
— Богатства наши несметны.
А жених сидит и наряды поглаживает, глаз не отрывает: обо всем забыл.
— А почему,- говорит тесть,- зять наш не ест, а только сидит и одежду гладит?
— Он бы и кушал,- объясняет Лиса,- да скучает по своим прежним нарядам.
А сама тычет Салам-Торхана в бок, на яства кивает: «Ешь, мол, не выдавай себя». И тот, спохватясь, стал наворачивать всякие кушанья.
Когда свадебный пир закончился, Лиса первой уехала, сказав Салам-Торхану:
— Приведешь свадьбу в такую-то деревню, к такой-то
старухе. Я буду там ждать тебя. Когда Лиса по дороге ехала, встретила в поле табун
лошадей и сказала конопасам:
— Завтра отсюда проедет большое начальство. Вас спросят: «Чьи это кони?» Скажите: «Салам-Торхана», и они вам много подарков дадут.
Далее проехав, встретила стадо коров и сказала пастухам такие же слова. Людям, пасшим овец далее в пути, те же слова повторила. Доехав так до деревни, зашла к той старухе. А она богатой купчихой была. Лиса ей прямо с порога:
— Что делать-то будем, бабушка? Сила идет немалая войною на нас. Что делать станешь, куда спрячешься?
Убьют они тебя. А ты, бабушка, спрячься в колодец. Я помогу спуститься, а когда они уйдут, снова вытащу.
Согласилась старуха. И Лиса, посадив ее на ведро, в колодец спустила и отрезала веревку. Не стало купчихи.
В это время как раз Салам-Торхан со своей невестой из ворот байского двора выехали. Родители невесты, ближняя, дальняя родия и друзья на многих лошадях с добром немалым едут-поезжают.
Так свадебная процессия доехала до табуна лошадей. Спросили конопасов:
— Чьи это кони?
— Салам-Торхана,- ответили те.
— Ого, жена,- говорит Бай,- зять наш не босяк. Это наши пастухи, кинем им подарки.
Дав им много подарков и свадебных угощений, поехали дальше. Повстречали стадо коров. Спросили пастухов:
— Чьи эти коровушки?
— Салам-Торхана,- отвечают люди.
Их также одарили. Далее в пути повстречалось овечье стадо.
— Чьи это овцы?
— Салам-Торхана,- ответили.
Пастухов тоже богато одарили.
— Вот, жена,- радуется Бай.- Думали, что мы богаты. А зять-то наш, гляди, во много крат богаче.
И с песнями да с весельем заехали они в деревню, остановились перед домом купчихи. Лиса встречает у ворот, гостей честит, в дом зовет. К их приходу кашевары купчихи все, что для свадьбы нужно, заготовили.
Погостив у зятя денька три, сват со свахою домой уехали. А молодые стали жить в доме купчихи богато и славно. И Лиса с ними живет привольно. Салам-Торхан ее в почете держит и так говорит: «Когда умрешь, я тебя в золотом ящике похороню».
Лиса однажды заболела. На следующее утро смотрят — совсем не дышит. Салам-Торхан слуг позвал:
— Умерла Лиса. Унесите ее вон на ту гору и бросьте в яму.
Лису положили в корзину, прикрыли соломой и понесли. По дороге один говорит:
— Давай сдерем с нее шкуру.
Другой отвечает:
— Была нужда марать руки. Что, шкурок у нас мало?
Так и бросили корзину в яму. Вернувшись, Лиса и говорит:
— Ну, Салам-Торхан, сдержал ты свое слово, похоронил меня в золотом ящике.
Салам-Торхану совестно стало, покраснел бедняга.
Через несколько лет Лиса и вправду умерла. Сначала не поверили, три дня дома держали, только потом с большим почетом похоронили.
И остались муж с супругою только вдвоем хозяевами дома. Я был у них в гостях: сегодня ходил — вчера вернулся. Все еще голова болит.
Загрузка...
