«Дутан батыр» татар халык әкиятләре

«Дутан батыр» татарская народная сказка для детей.

Элек заманда бер батыр булган. Үзе бик фәкыйрь икән, ди. Тирә-якта һич ил булмаган.
Берәрсе яу чабарга килсә, моңар килеп: «Безнең малларыбызны таларга килделәр, әйдәсәнә!» – дип чакыралар икән.

Бу һәрвакыт өстен чыга, моның шикелле батыр булмый, моңар җиткән кеше юк икән.

Шулай итә-итә, һәр авылдан моңар, яратып, кызларын бирәләр. Моның тугыз хатыны була.
Тугыз хатынына тугыз землянка хәзерли, һәркайсы аерым тора. Кызларның аталары үзләренә тиешле малларын да биреп җибәрә, батырның мал да бик үрчи хәзер.

Тугыз хатыннан кырык ул, кырык кыз туа. Сиксән баласы була моның. Ә яшь хатыныннан бер генә бала туа, аның исеме Дутан була.

Бер көнне сиксән бала җыелып киңәшләшәләр: «Безгә бо-лай ятып ярамый, без бер-беребезгә ярамыйбыз, сезгә булса -кирәк хатын, безгә булса — – кирәк тормышка чыгу», – диләр кызлар.

Болар елкысын көткән бер карт бар икән. Болар сиксәне сиксән атка атланып китәләр теге көтүче бабай янына. Бабайга әйтәләр:

– Белгән җирең булса, безгә әйт, якын-тирәдә ил дигән нәрсә бармы, без шулай киңәшкә килгән идек, – диләр.

Бабай әйтә:

– Моннан ун көнлек җирдә, төшлекнең уң ягында, бай тирәкле калын урман бар, шунда барыгыз, ди.
Атларыгызга дагалар салдырыгыз, коралсыз чыкмагыз, – ди. Дутанга аерып әйтә:
– Балам, ди, чын сүземне сиңа әйтәмен, күк айгырның өереннән бер тай туган иде, син шуны тотып мен, башка ярамас сиңа, ди. Ул хасиятле ат булыр. Бу җыелып чыгуыгызның бөтен җәфасы, мәшәкате сиңа гына төшәр, – ди.

Ул вакытта Дутан бик яшь була әле. Шулай да бик батыр булмакчы инде бу. Болар, һәркайсы өйләренә кайтып, атларына дагалар салдырып, үзләренә кораллар әзерләп, ата-аналарын-нан рөхсәт сорап, ил эзләргә сәфәр чыгып китәләр.

Барып-барып, теге калын урманны күрәләр. «Бу урманда ни бар икән?» – дип, тизрәк чабып урманга керәләр.
Урманда һәртөрле җимешләр бар икән. Атларыннан төшеп, шул җимешләр белән тамак туйдыралар.
Болар, ашап-эчеп, һәркайсы үзенең аты янында ятып йоклый.

Бу урманда бер Җалмавыз карчык бар икән. Бу Җалмавыз карчык адәм исен сизгәннән соң килеп чыга да, авызын зур ачып, боларны йота. Дутан янына да бара. Йотыйм дип авызын ачканда, Дутанның тае тыпырчына башлый, кешни, пошкыра. Атының тыпырчынганын сизеп, Дутан уянып китә. Торып караса як-ягына: туганнары юк, атлары гына калган. Дутан каршында күрә маңгаенда табак шикелле зур күзле бер карчыкны. Дутан мылтыгын алып атыйм дигәндә, Җалмавыз карчык әйтә:

– Балам, сабыр ит, атмый тор, ди. Туганнарың миндә, алар бар да исәннәр. Мин сине бер йомышка кушамын, әгәр шул йомышны үтәсәң, туганнарыңны коткарам, ди. Син анда җиде айсыз барып җитә алмассың, ди. Мохит диңгезенең уртасында бер патша бар, шуның бер кызы бар. Ул кызның исеме Көнекәй. Аның сылулыгын әйтеп бетерерлек кенә түгел. Шуны алып кайтып бирсәң, котылырсың. Алып кайтып бирмәсәң, туганнарың миндә кала, – ди.

Дутан аның сүзен тыңлап торды да бармакчы булды.

– Мин анда ялгыз баралмам бит, минем туганнарымны исән көе бир миңа, ди. Миңа юлдаш булырлар, – ди.

– Кызны алып кайтам дип сүз бирәсеңме?

– Бирәм.

– Мә, алайса.

Туганнарын һәркайсын косып ташлады бу карчык. Бар да исән-сау.

– Йә, абыйлар, – ди Дутан әйтә, – бу карчык миңа бер йомыш куша, кайсыгыз миңа юлдаш буласыз? – ди.

Туганнары:

– Без бара алмыйбыз анда, – дип кырт кистеләр. Дутан үзе генә бармакчы булды. Дутан юл җаен сорый

инде хәзер. Юлның кай җирдән барасын өйрәтә Җалмавыз. Аннан соң, кирәк булыр дип, ат башы хәтле ике алтын бирде.

Шулай итеп, чыгып китте Дутан. Аның юлдашы шул искән каты җилләр генә инде хәзер. Тай бик шәп бара моның: көннән-көн атының йөрешенә хәйран калып бара. «Атым беренче булачак икән», – дип уйлый.

Бер ай тулды дигәндә, зур бер үзәнсу урынга килеп җитә. Шул үзәнсу җирдә су буйлап барса, йөзтүбән яткан бер кешегә туры килә. Килеп җитеп, тегеңәр иелебрәк сәлам бирде. Теге бабай булган кеше икән,баш калкытып сәламен ала.

– Бабай, – ди, Дутан батыр әйтә, – бу җирдә ялгызың нишләп ятасың? – ди.

– Безнең авылның урыны шушы иде, – ди, карт әйтә, – бер көнне яу килеп илемне чапкан, ди. Мин ауда идем, кайтып килсәм: илем юк. Авылымның урынын ташлап китәсем килмәде, ди. Аннары минем ятуымның бер хикмәте шул, ди, җир астында бер хан, кызын биреп, туй итеп ята, шуны тыңлап ята идем әле мин, ди. Үзең монда нишләп йөрисең соң? – ди.

Дутан батыр әйтә:

– Миңа Җалмавыз карчык бер йомыш кушты, патша кызын алып кайтырга барам мин, – ди.

– Алай булгач, ди, монда ялгыз ятканчы, мин дә сиңа юлдаш булам, – ди.

Болар, берсе атлы, берсе җәяү, сөйләшеп баралар. Дутанның күңеле хушланып китте хәзер.

Китеп-китеп тагы бер ай тулган вакытта, бер кешегә юлыгалар. Бу кешенең кулында мылтыгы бар, үзе югарыга карап утыра. Барып сәлам бирәләр.

– Син нинди кешесең, ялгыз җирдә утырасың? – диләр. Бу кеше әйтә:

– Минем авылымны яу чабып китте, менә шулай ялгыз калдым инде, ди. Кичә төш вакытында бер үрдәк аткан идем, ди, мылтыгымның ядрәсе бу үрдәкне югары ук алып менеп китте, ди. Бүген шуны көтеп утырам әле, кайчан төшәр дип әйтеп, ди. Ни сәбәптән монда килеп чыктыгыз? – дип, ул да сораша инде.

Шулай сөйләшеп утырган заманда, үрдәк килеп төшә. Үрдәкнең йонын йолкып, чистартып пешереп ашыйлар. Үрдәк атучы әйтә:

– Монда ялгыз ятканчы, мин дә сезнең белән барамын, кызыклар күреп кайтырмын, – ди.

Болар, икәү җәя үле, бер атлы булып, тагын кузгалып китәләр. Китеп-китеп бер ай тулганда, бер түбәдә җәяүле бүре куучы кешегә очрыйлар. Ике аягына казан чаклы ике таш бәйләгән. Шул таш бәйләгән көе, теге бүрене тотып ала бит. «Бу нинди кеше бу?» – дип, моңа хәйран калалар. Бу кешенең янына баралар. Карасалар, егерме яшьләрендә бер матур егет икән бу.

– Син нинди кеше, диләр, аягыңда ташың бар көенчә, шулай йөгереп киек тота аласың икән, – диләр.

– Миннән сорасагыз, – ди, теге егет әйтә, – минем атым Җилаяк, ди. Таш бәйләп йөгермәсәм, кая киткәнемне һич белмим, югалып китәмен мин, ди. Бу җирдә мин очкан коштан башканы уздырмыйм, – ди.

Дутан да үзенең хәлен сөйләп бирде. Юлдан үзенә ике иптәш табылганын да әйтте.

– Алай булгач, – ди, Җилаяк әйтә, – мин дә сезнең белән барып, ил күреп, кызыклар күреп килермен, – ди.

Бу да иярде. Өч җәяүле, бер атлы булып, баралар инде болар. Китеп-китеп, тагын бер ай булды дигәндә, тау араларына барып керәләр. Күрәләр бер кеше: аның баш түбәсендә һәртөрле кошлар очып йөри. Кошларның барлыгын үзенә караткан бер дивана шикелле була бу кеше. Аңар да борылып сәлам бирәләр.

– Син тау арасында ялгызың нишләп йөрисең? – диләр. Ул да авылын яу чабып киткәнлеген, шул тау арасын ташлап китәргә кыймый йөргәнлеген әйтә.

– Үзем ялгызмын, сөйләшергә кешем юк, бер нәрсә белән күңел ачмыйча булмый бит, ди. Кошларны үземә каратып, шулар белән күңел күтәреп йөримен шулай, – ди.

Болар да әйтеп бирделәр баштанаяк хәлләрен.

– Ялгыз җирдә торганчы, мин дә сезнең белән барыйм, – дип, ул да иярә.

Тагы китәләр болар, дүрт җәяүле, бер атлы.

Китеп-китеп тагын бер ай тулганда, бер тау буйлап баралар. Бер як – – урман. Имәнлек. Урманнан чал сакаллы бер кеше килеп чыга. Ул Дию-чал икән. Бер озын имәнне бөтен буе белән бер җилкәсенә күтәргән, икенче кулына зур бер тегермән ташын алган. Моңар да сәлам бирәләр.

– Бабай, нишләп йөрисең болай? – диләр.

– Моннан түбән бер су бар, шул су буенда минем өем бар, тегермәнче мин, ди. Ташу вакытында шәп ташу килеп, тегермәннең ташын ваттырды, орчыгын сындырды, ди. Ун көннән бирле бер тауда тегермән ташы ясадым, ди. Ике килеп йөргәнче дип әйтеп, кайтышлый урманга кердем дә орчыкка дип имән алып кайтып киләм, ди. Балалар бар барын да, яшьрәкләр әле, ди. Әйдәгез минем белән өйгә, ашыйк-эчик, – ди.

Барсалар, бер ун-унбиш өйле генә авыл икән. Диюләр авылы.

– Мин үз хәлемне әйттем, – ди, карт әйтә, – сез үзегез ничек килеп чыктыгыз монда? – ди.

Дутан да үзенең хәлен сөйләп бирә.

– Алай булгач, – ди, карт әйтә, – мин дә сезнең белән барып, кызыклар күреп кайтыйм әле, – ди.

Эшне балаларына тапшыра да ул да китә болар белән.

Болар биш җәяүле, бер атлы булып тагы чыгып киттеләр.

Инде тагы бер ай тулганда, юл буенда бер карача гына өйгә туры киләләр. Хәзер теге шәһәр дә ерак түгел инде. Бер фәкыйрь генә агалы-сеңелле кешеләр икән болар. Өсләрендә күлмәкләре дә юк. Чәй кайнатып, бергә ашыйлар-эчәләр, монда кунарга туры килә боларга. Теге сорый инде:

– Сез нинди кешеләрсез, ди, кая барасыз болай? – ди.

Дутан әйтә:

– Шушы шәһәр патшасының ялгыз кызы бар икән, ди, шуны алмакка барамын, – ди.

– Ул сәфәрдән, – ди, теге кеше әйтә, – кире кайт син, ул шәһәрне хәзер ун меңле яу камап алды, – ди.

– Мин, – ди, Дутан әйтә, – җиде айлык юл килеп, яудан куркып кире кайта алмыймын, – ди.

Патша кызы шул көндә төш күрә. Болар монда йоклап ятканда, патша кызы Көнекәй шушы Дутанның шәһәргә килеп кергәнен, диюләр, пәриләрнең аңардан куркып качканын күрә. Шулай итеп, куркынып уянып китә, янып-пешеп. Һич дөньяга чыкмыйча, бер шәп бакчада ята икән ул кыз иптәш кызлары белән. Көнекәй иртә торып, үзенең бертуган агасына килә. Агасы сорый:

– Нигә килдең, сеңлем? – ди. – Син дөньяга чыгып йөрми торган идең, – ди.

– Төшемдә алты кеше күрдем, берсе атлы, бишесе җәяүле, ди, шул кешенең атын күреп, исләрем китте, ди, әле дә булса кешнәгәне колакларымнан китми, ди. Алтавысы ун мең гаскәргә торырлык кешеләр. Мине алмага килә ул, – ди.

Агасы әйтә:

– Сабыр ит, сеңлем, күргән төшкә мактанып йөрмик әле, ди. Менә дошман явы бар бит әле. Көчен сынарбыз ул егетнең, эшкә кушып карарбыз, – ди.

Кыз, абыйсының сүзенә сөенеп, торган җиренә кайтып китә.

Шул көннәрдә ун мең дошман гаскәре бу шәһәрне камап алдылар. Инде ватабыз-җимерәбез дип, сугыш кормакчы булалар. Шунда бөтен шәһәр халкы курыкканнан соң, патша кызына хәбәр җибәрә:

– Кызым, ди, яхшы атлар җигеп, бер чыгып күрен инде, иптәш кызларың белән, – ди.

Патша кызы яхшы атлар җиктереп, үз янына бер-ике иптәш кызын утыртып, урамга чыга. Кызның матурлыгы болыт астыннан чыккан кояш шикелле. Килеп чыкты, тегеләргә күренде. Килгән яу патшасының Көпекәйгә күзе төшеп гашыйк булды. Шуннан соң кызның атасына әйтә:

– Малыңа тимим, шәһәреңне ватмыйм, гаскәреңне кырмыйм, миңа кызыңны гына бир, – ди инде.

Патша, халыкны коткару өчен, бердәнбер кызын бирмәкче була.

– Кырык көннән соң килеп алырсың, кырык көн вәгъдә сиңа, – ди.

Сугышны ачмыйча, кырык көн вәгъдә белән кайтып китә теге патша.

Дутан батыр, иртән торып, иптәшләре белән шәһәргә керә. Кызның агасы каршы чыгып ала боларны. Өенә алып барып, кунак итә. Шунда сеңлесенә дә хәбәр сала: «Төшеңдә күргән кешеләрең килеп җитте, күзең белән килеп күр», – ди. Кыз, әлегедәй, үзенең иптәш кызлары белән, атлар җигеп килә монда. Кыз Дутанны күрә. Дутанга күңеле төшә. Кыз, аны-моны сөйләми, өенә кайтып китә. Хәзер ул Дутанны тели инде. Фәкыйрьләрне җыеп, алтын-көмеш бирә. Әйтә Көнекәй шунда: «Яу патша миннән өмет өзсен», – ди.

Боларның килгәне патшаның үзенә дә ишетелә инде. Дутан батырны патша үзе янына чакырта. Бер яхшы өйгә кертә, сый-хөрмәт хәзерли.

– Барыгыз бертуганмы сез, нинди кешеләр сез, кай илләрдән килдегез? – дип сораша болардан.

Дутан шунда әйтә патшага:

– Саригу дип әйткән җир – безнең җиребез, ди; атам -патша, – дип җибәргән була инде. – Атам, ди, төшендә синең кызыңны күреп, гашыйк булган. Кызың шунда адресын язып биргән, ди. Менә шул, әти кушуы буенча, мин Көнекәйне алырга килдем. Көчсез бирергә ризамы, көч беләнме? – ди.

Патша шунда әйтә Дутан батырга:

– Бик яхшы, кайната итим дип килгән икәнсең, ди. Минем шәһәремне вәйран итеп, малларымны алып китмәкче иде дошманнар, ди. «Шушы кызыңны бирсәң, коткарырмын», – дип әйттеләр алар, ди. Мин, бөтен халык өчен, бер кызымны корбан иттем инде, ди. «Кырык көннән соң килеп алырсың», – дип әйттем, ди. Менә, балам, сиңа сүзем шул. Яу патшасы моннан тугыз көнлек юлда, – ди.

Дутан бармакчы булды. Дутанга җитәккә бу патша үзенең Тел-Коңгыз исемле атын бирде. Дутан батыр, иптәшләрен шушында калдырып, берүзе юлга чыгып китте. Ул көннәрдә Дутан унике яшендә була инде.

Дутан батыр юл белән бара, бервакыт үз атына менә, икенче вакыт Тел-Коңгызга менә. Шулай итеп, бара-бара, яу патшасы шәһәренә барып җитте бу. Шәһәрнең каравылчылары күрде моны. Бер утызлап каравылчы бар икән.

– Патшаның баш шәһәре шушымы? – ди Дутан. Тегеләр сорашалар:

– Анда ни йомышың бар синең, син нинди кеше? – диләр.

Дутан әйтә:

Мин үзем яшь баламын,

Уттай дөрләп янамын,

Чыгарыгыз монда патшагызны,

Башын кисеп аламын, –

дип, бер шигырь дә кыстырып куя инде шунда. Бу сүзгә ачулары килеп, моны камап алдылар. Дутан батыр утызлап каравылның бер читеннән керде, ач бүре шикелле ашап, икенче читеннән килеп тә чыкты. Калганнары патшага барып әйттеләр:

– Килде безгә бер бала: «Чыксын монда патшагыз, башын кисеп аламын», – дип әйтә.

Патшаның бик ачуы килде. Тагы ике йөзләп гаскәрен чыгарды: «Камап алыгыз, тереләй тотып китерегез!» – диде.

Ике йөз гаскәр чыгып, төрлесе төрле яктан камап алды. Кайсы ук ата, кайсы элмәк ыргыта. Дутан батыр эләкми. Күз ачып йомганчы каннарын судай агызды. Кайтып әйтәләр: «Безнең аңа чыдар хәлебез юк, тере кеше бик аз калды, үзеңне чакыра», – диләр.

Патшаның бик ачуы килеп, каһәрләнеп үзе чыга. Угын-җәясен алып, яхшы атка атланып килеп чыкты. Патша кычкыра:

– Син нинди кеше, әҗәлеңне сагынып килдеңмени? – ди.

– Һөнәрең булса, күрсәт, – ди, Дутан батыр әйтә, – мин курка торган җан түгел, – ди.

Патша, ук-җәяне төзәп, бер ук атты балага. Дутан батыр тегенең угын, камчы белән сирпел, җиргә бәреп төшерде.

– Син аттың, инде хәзер мин атканны карап тор, – диде Дутан.

Дутанның угы, патшаның күкрәгендәге көпесеннән үтеп, аркасына тишеп чыкты. Патша атыннан егылып төште. Дутан батыр патшаның башын кисеп, кәрҗингә салып, кайтырга әйләнде.

Тугыз көнлек юлны дүрт көндә кайтып җитә бу. Көнекәй, кайтыр вакыты җитте инде дип, көтеп тора; бер Муракорган дигән түбә бар икән, шуннан кайчан күренер дип. Бервакытны тузан туздырып, җитәккә алган аты белән, Дутан килеп чыга. Кыз шатлыгыннан нишләргә белми. Шәһәргә кайтып кергәнче, керфеген какмый, күзен йоммый, текәлеп карап торды. Дутан батыр кайтып керде патшаның йортына. Иптәшләре килеп җитте. Сөенешеп күрештеләр. Дутан әйтә:

– Менә, падишаһ-солтаным, күңелең хуш булсын, дошманыңның башын алып кайттым, ди. Вәгъдәңне бозмадыңмы? – ди. Мин синең хакыңны үтәдем, инде хәзер син минем хакым-ны үтә, – ди.

Патша әйтә:

– Кызым синеке, ди. Кызымның мәһәре шул булсын, базардан бик яхшы йөз байтал алып килеп бир, – ди.

Дутан батырның алтыны бар иде; бер кисәк алтын биреп, иптәшләрен җибәрә: «Бар, ди, яхшы байталлар алып килеп бирегез шуңа», – ди. Алып кайтып бирәләр. Инде хәзер патша туйга әзерләнә. Аның бер бозык вәзире бар икән, ул вәзир: «Патша кызын миңа бирер әле, миннән башка кемгә бирсен», – дип йөри икән. Шул бозык вәзир әйтә патшага:

– Бу ялгыз йөргән юлаучыга йөз байталга кыз сатып, ди, даныңны бөтен дөньяга фаш итәсеңме? – ди. Мин сорашып белдем, аның атасы патша булмаган, ди. Фәкыйрьнең бер фәкыйре икән. Ничек тә булса алдарга кирәк, нитәргә кирәк, бирмәскә кирәк, – ди.

Дутан батыр бер иптәшен җибәрә: «Патшага әйт, безне кичектермәсен, минем ачуымны китермәсен», – ди.

Патша җавап бирә: «Моны патша туе дип әйтәләр, ашыкмасын, сабыр итсен, ди. Туй булгач күп халык җыелырга кирәк, мәйдан җыярга, атлар ярышырга, көрәшчеләр көрәшергә кирәк», – ди.

Шуннан мәйдан җыела. Көрәшчеләр килә. Ат җибәрәләр өч көнлек җиргә. Патша үзе өч йөз баш ат җибәрә. Дутан да китә. Бер түбәдән иң элек Дутан килеп чыга. Мәйданга килеп атыннан төшә. Бик күп вакыт үткәч, патша атлары да килә башлый. Шунда Дутан батыр әйтә патшага:

– Пиең калды инде хәзер, дөресен сөйлә, ди, юк-бар сүзгә алданма, сине алдаучылар бар, минем канымны бозма син, – ди.

Патша бер көрәшче батырны чыгара. Барак дигән батыр имеш бу. Дутан батыр Дию-чалны чыгара. Икәвесе көрәшергә тотыналар. Дию-чал Баракны алып ыргытканда, бил тиңентен комга керә. Дутан әйтә шунда патшага:

– Күңелең булдымы? – ди. Патша әйтә:

– Тамашага күп халык җыелган, җәяүлеләрне дә ярыштырыйк, – ди.

Патшаның бер йөгерешче карчыгы бар икән. Тагы да өч көнлек юлга җибәрәләр. Дутан куша Җилаякны. Өч көнлек җиргә барып җитәләр карчык белән Җилаяк. Барып утыралар. Ял итәләр. Җилаяк әйтә:

– Әби, ди, бик сусадым мин. Су да алмадык, ичмасам, – ди. Карчык әйтә:

– Сусасаң, миндә су бар, – ди. Ике шешә эчемлек алып барган икән теге карчык.

– Эчеп җибәр, балам, җәя үлегә яхшы була ул, – ди. Җилаяк, аны-моны белмичә, бер шешәсен күтәреп эчеп җибәрә.

– Туйдыңмы? – ди, карчык әйтә.

– Әби, – ди, Җилаяк әйтә, – туеп җитә алмадым әле, – ди.

– Менә тагы бер шешәсе бар, – ди.

Анысын тагын эчеп җибәрә. Җилаяк шунда исерә дә егыла. Кич булган икән, карчык тора да йөгерә башлый хәзер. Җилаяк ятып кала шунда. Кояш чыгып, тәнен кыздыра башлагач уянса, карчык юк. Җилаяк, ике итәген төреп алып, тегенең йөгереп киткән эзен күреп, китте артыннан. Төш җитәр вакытта, карчыкның артыннан барып җитте. Учын тутырып бер уч ком алды.

– Куып җиттеңмени, балам? – дип, әйләнеп караган иде карчык, Җилаяк: «Җиттем!» дип, учындагы комны тегенең күзенә сипте.

Карчык күзен уып, егылып калды шунда. Җилаяк мәйданга барып утырды. Кич булды дигәндә, карчык та килеп җитте. Патшаның эше барып чыкмады бит инде.

– Инде ниең калды, күңелең булдымы? – ди Дутан батыр.

– Атларны да, көрәшчене дә, йөгерешчене дә сынадык, – ди, патша әйтә. – Инде укчыларны сынап карыйк, – ди.

Патша кырык аршынлы бер багана утырттыра, элеп куя бер янчык алтын: «Менә шуны кемнең угы йолып китә, алтын шуныкы», – ди.

Укчылар килеп ук ата башлыйлар. Янчыкка кайсыныкы эләкми, кайсыныкы яннан китә. Арып беттеләр ата-ата. Дутан җибәрә хәзер теге үрдәк атучыны. Әйтә тегеләрнең аучыларына: «Чамагыз килмәде, ахры, менә мин атканны карап торыгыз», – ди. Аягын нык басып, төзәп торып атып җибәрә. Моның угы, янчыкны йолып алып, күктә гаип була. Барлык кеше югарыга күз сала – күренми. Бу әйтә: «Бүген көтмәгез, иртәгә төш вакытына төшә торган ул, ди, юкка муеныгызны талдырмагыз, кайтыгыз», – ди. Тәүлек тулганда, янчык багана төбенә килеп төшә. Дутан батыр тагы да әйтә:

– Тагын да күрсәтер һөнәрең бармы әле? – ди.

– Бүген кич булды. Иртәгә башланыр. Кызым синеке, – ди. Өенә кайткач, теге вәзир әйтә патшага: «Әгәр бирсәк, бу акылга сыймый торган эш, ди. Бүген төнлә бер хәйлә корырга кирәк безгә, ди. Яхшы атлар, яхшы тарантаслар җигеп, яхшы егетләр сайлап, ди, Көпекәйне йоклаган җиреннән сандыкка салып алып китсеннәр бер якка», – ди.

Вәзир кушканча, атлар әзерләп, кызның йоклаган җиренә барып, сандыкка салып алып киттеләр. Безнең әле теге җир тыңлап яткан бабай бар иде бит, боларның эшләгән эшләрен шул сизеп, Дутанга әйтә: «Кызны сандык белән арбага салып, алып киттеләр», – ди. Дутан батыр ачу белән торып, атына менде, коралланды, иптәшләренә кычкырды.

– Коралланыгыз, вәйран итәм, тере җан калдырмыймын. Кошлар белән уйнап йөргән бер бабай бар иде бит әле, шул әйтә Дутанга:

– Юкка кан түкмик, җан кыймыйк, ди. Мин аны, югары ук күтәрелеп очып китмәсәләр, артларыннан барып, күзләрен бәйләп, сандыкны күтәреп алып кайтам, ди. Атларын арбага салырмын да, арбаларын үзләре тартып китерерләр, ди. Бер гаҗәп эш эшлим әле, – ди.

Ь.әм шулай барып,сандык белән кызны алып килде Дутан янына. Ат җигеп китүчеләр күзләрен ачып карасалар, атларын арбага салганнар, үзләре арбаны тартып кайталар. Болар акылларыннан шашып калдылар хәзер. Әйдә алар шашып торсын әле.

Дутан батыр Тел-Коңгыз дигән атына сандыкны ныгытып бәйләп, алтысы да кайтыр якка әйләнде хәзер. Төннәр узып, таң атканнан соң, бер җиргә туктап, сандыкның йозагын теш белән суырып ачса, ялтырап Көнекәй килеп чыга. Боларга бик зур шатлык туды. Барысы бердәй сөенәләр хәзер. «Үземнең ярыма кавыштым», – дип, кыз да бик сөенә. Кайта-кайта торгач, Җал-мавызга якынлаштылар. Дутан шунда башлап әйтә инде:

– Көнекәй, син минем үзем өчен түгел идең бит, ди, мине Җалмавыз карчык җибәргән иде, сиңа шунда калырга туры килә инде, – ди.

Көнекәй әйтә:

– Мин теләгемә юлыктым дип әйтеп сөенеп торганда, син мине ничек анда калдырасың? – ди, канлы яшь белән елый башлый. Кызның сөйләп-сөйләп, канлы яшь белән елаганын күргәч, чыдый алмый, бар да елаштылар шунда.

– Һәркайсыгызның кешегә көче җитәрлек кешеләр сез, ди, шул карчыкны да җиңә алмыйсызмыни? Ничек кыеп калдырып китәрсез мине? – ди кыз.

Дутан батыр шунда гайрәтләнде:

– Син үлгән җирдә мин дә үләм, сине ялгыз калдырмыйм, – ди.

Җир тыңлаучы бабай әйтә:

– Бу турыда юкка шашынырга ярамый, бер акыл кирәк хәзер, акылсыз була торган эш түгел бу, ди. Менә Җилаяк кызлар шикелле, бик матур икән, яшь икән үзе, ди. Ял урынына ял тагын үсәр, бер атның ялын кисеп, Җилаякка чәч куйыйк та, шуны алып барып бирерсең, – ди.

Шулай итеп, Җилаякны Көнекәй итеп киендереп, бер атка Дутан батыр белән икесе менеп, Җалмавызга карап киттелер. Тел-Коңгызга Көнекәйне атландырып, иптәшләре кайтыр юлга чыктылар. Дутан батыр барып-барып, Җалмавызның торган җиренә якынлаша. Җалмавыз моны сизеп каршы чыга. «Алып кайттыңмыни, каһарманым? – ди. – Иң батыр кеше син икәнсең», – ди. Өенә алып керә. Пылау пешерә. Дутан батыр аннан-моннан капкалый да әйтә:

– Минем әти-әни сагына торгандыр, мин, әби, кайтам инде, – ди.

Җалмавыз белән исәнләшеп чыгып китә. Җилаяк шунда кала. Җилаяк: «Ух!» – дигән була, көрсенгән була.

– Әби, минем тышка чыгасым киләдерие, – ди.

– Тышка чыгып йөрмә, балам, – ди, Җалмавыз карчык әйтә, – менә бәләкәй ләгәнгә генә утыр шунда, – ди.

Җилаяк әйтә:

– Минем алай өйдә иткәнем юк шул, тышка чыгамын мин, – ди.

– Алайса мин дә синең белән чыгам, – дип, бергә тышка чыктылар. Җилаяк тора да әйдә йөгерергә. Җалмавыз сикереп тора да менә куа башлый хәзер… Киң балаклы ыштан кигән икән бу карчык, йөгерә торгач, бер-ике җирдә чалынып егылды. Ыштан балаклары өзелеп беткәч, бик нык куарга тотынды бу Җилаякны. Җилаяк иптәшләренә килеп кушылды. Җалмавыз да бик якын калды инде. Барын бергә йотмакчы булып килә бу. Болар бик куркыттылар. Шуннан кош атучы кеше, җәясен төзәп торып, Җалмавызның маңгаендагы күзенә атып җибәрде. Теге килеп җитим дигәндә, ук моның күзеннән үтеп, миләрен актарып чыгып китте. Җалмавыз шунда ямьсез тавыш белән кычкырып егылды. Үлде бу шунда. Үлгәннән соң, Дутан әйтә инде иптәшләренә:

– Минем шушы йөзе караның йомышында йөреп, ничә ел гомерем зая үтте. Моның малы безгә хәләл, – ди. Җалмавызның өнен актарып, бик күп алтын-көмешләр алдылар.

Инде өйләренә якынлаштылар, бик аз калды. Көнекәйне үз атына атландырды да, Тел-Коңгызга Дию-чалны атландырып, атасына сөенче алырга җибәрде. Моны ата-анасы: «Кайтырмы, юкмы, балабыз?» – дип, зар елап утыралар икән. Анасы бигрәк тә елый икән: «Башкаларның баласы бар да төгәл, минем ялгыз балам кайтмый лабаса», – ди икән. Шулай итеп торган чакта, Дию-чал кайтып керә. Дутанның атасының башындагы бүреген алып кия: «Сөенчең бармы, улың кайта», – ди. Шуннан һәркайсы йөгерешеп каршы чыгалар. Кочаклашып күрешәләр, елашалар шатлыктан. Аталары бер шәп өйгә Дутан белән Көпекәйне кертә. Шуннан соң моның биш иптәшенә биш кызын бирә. Бераз рәхәттә гомер кичергәннән соң, атасы әйтә Дутан батырга:

– Җалмавыздан котылдың, Көнекәй белән кушылдың, ди, инде агаңнарны да, ил табып, өйләндер, ди. Алар да мин исән вакытта парлы булсыннар иде, – ди.

– Агайларга түгел, апаларга да кияү табармын, иярегез миңа, – дип, Дутан батыр алып чыгып китә боларны. Ил табып, тиз генә өйләндереп кайтмакчы була инде бу. Бер шәһәргә килеп җитәләр. Шәһәргә керергә кич була. Шәһәр читендә атларны җибәреп, тышаулап куналар. Болар йоклап ята. Йоклап ятса, бик ачы ямьсез тавышлар ишетелә. Дутан батыр агаларына әйтә: «Бу нинди тавыш бу? – ди. – Барып белеп килегез», – ди.

Бер-икесен җибәрә. Барсалар, ул шәһәрне яу камап алган, таларга килгән икән. Халыкның шуннан куркышын елаулары икән. Яу, шәһәр халкының барлык малларын әйдәп, матур-матур хатын-кызларын алып китә икән. Шәһәрдән куа чыгалар. Куа чыксалар да, кире кайталар. Җиңелдек без, диләр. Моның агалары бик ачуланышып кайталар:

– Эзләп тапкан илебезне яу чабып китте, – диләр. Дутан батыр әйтә:

– Аның өчен нигә кайгырасыз? – ди. Иртәгесен Дутан батыр агаларына әйтә:

– Атыгызга менегез, әйдәгез минем белән, – ди. Һәркайсы атка менә. Дутан батыр башлап алып керә

шәһәргә. Тегендә дә халык, монда да халык җыелышып тора. Патшалары да шунда. Дутан батыр әйтә:

– Нинди дошманыгыз бар иде? – ди. Патшалары әйтә:

– Күптәннән бирле дошман күреп килгән бер кешем бар иде, шул талап китте, – ди.

Дутан батыр әйтә:

– Ул яу беркая да бара алмас, бир миңа биш йөз кеше, артыннан куа чыгам, ди. Ул кешеләр сугышыр өчен түгел, малларыгызны танып алыр өчен кирәк, – ди.

Патша хәзер кешеләр хәзерләп бирә. Дутан батыр башлап алып китә, агалары да бара шунда бергә. Куып киттеләр. Өч көн эчендә яуның артыннан барып җиттеләр. Дутан батыр гаскәрнең арасына ач арыслан шикелле барып керде. Кайсын кылыч белән чаптыра, кайсын аты белән таптата; теге читтән керә, бу читтән чыга; дошман явы Дутанның каһәреннән, кычкырган тавышыннан куркып кача башлады. Кайсы тал арасына кача, кайсы кая кача. Дутан батыр гаскәрне кырып бетерде. Үзенә ияреп барган кешеләргә малларын җыярга кушты:

– Алыгыз хатын-кызларыгызны, алыгыз малларыгызны, – ди.

Кайтыр юлга юнәлделәр хәзер. Думбралар чиертеп, кубызлар тартып, курайлар уйнап, шатлык белән кайтып керделәр. Шәһәр халкы үзләренең малларын танып-танып алдылар, ди. Бу шәһәрнең патшасы Дутан батырны кочаклап алды, ди.

– Без дус булышыйк, мин сине үз урыныма патша итеп күтәрәмен, – ди.

Дутанның агаларына беренче кызларны бирә. Ьәркайсы парлы була. Шунда туй итеп, тамаша итеп, бер кырык көннәр булды дигәндә, Дутан батыр өенә кайтмакчы була. Патшага әйтә шунда:

– Мин үз илемә кайтамын, – ди. Патша әйтә Дутан батырга:

– Нәрвакыт яудан куркып, кан-яшь елап торганчы, мин дә синнән калмыйм, – ди.

Дутан батыр әйтә шунда халыкка:

– Берегез дә калмый иярегез, ун мең сыя торган җәйләвем бар, – ди.

Шул шәһәрнең барлык халкы Дутанга ияреп кайтып, һәркайсы йорт-җир корып, Дутан батыр, бик гадел булып, барлык шул тирәдәге халыкны үз авызына каратты, ди. Бик яхшы гомер сөрделәр, ди.

***

Жил в преж­ние вре­мена один ба­тыр. Был он, ска­зыва­ют, очень бе­ден. Поб­ли­зос­ти не бы­ло ни­каких дру­гих по­селе­ний. Ког­да на­пада­ли вра­ги, лю­ди из­да­лека спе­шили к не­му за по­мощью:

— Гра­бят нас, умо­ля­ем, зас­ту­пись!

Зас­ту­пал­ся ба­тыр, всег­да одер­жи­вал верх, ни­кому не под си­лу бы­ло с ним тя­гать­ся.

За это каж­дая де­рев­ня от­да­вала ему де­вуш­ку в жё­ны. Их ста­ло уже де­вять. Для каж­дой из де­вяти жён пос­тро­ил он зем­лянку, каж­дая жи­ла от­дель­но. От­цы де­вушек по­сыла­ли ба­тыру раз­но­го доб­ра, скот, что по­лага­лось не­вес­там, и стал он жить в до­воль­ствии. Ро­дили ему де­вять жён со­рок сы­новей и со­рок до­черей. Все­го ста­ло во­семь­де­сят де­тей. Са­мая млад­шая же­на ро­дила толь­ко од­но­го сы­на, ко­торо­го наз­ва­ли Ду­таном.

Од­нажды соб­ра­лись все во­семь­де­сят де­тей и ста­ли ду­мать-моз­го­вать.

— Мы всю жизнь так ско­пом не про­живём,— ска­зали сес­тры брать­ям. — Вам же­нить­ся, нам за­муж вы­ходить по­ра, каж­до­му свою жизнь на­лажи­вать.

Та­бун их ко­ней пас один ста­рик-пас­тух, Се­ли во­семь­де­сят брать­ев и сес­тёр на во­семь­де­сят ко­ней и по­еха­ли за со­ветом к то­му пас­ту­ху-ба­баю. Об­ра­тились к не­му со сло­вами:

— Ес­ли зна­ешь об­жи­тые зем­ли, ука­жи нам. Мы приш­ли за со­ветом.

— В де­сяти днях пе­рехо­да в по­луден­ную сто­рону и чуть пра­вее сто­ит дре­мучий лес, — ска­зал ба­бай. — От­прав­ляй­тесь ту­да. Под­куй­те ло­шадей, не за­будь­те взять с со­бой ору­жие. И за­тем ска­зал Ду­тану осо­бо: Сын мой, те­бе моё вер­ное сло­во: в та­буне, где во­жаком си­вый же­ребец, по­явил­ся на свет тай. Ты из­ло­ви его, бе­ри се­бе, дру­гой те­бе не по­дой­дёт. Он бу­дет, ко­нём осо­бен­ным. Все тя­готы и хлрпо­ты ва­шего по­хода ля­гут на те­бя.

Ду­тан был в ту по­ру очень мо­лод, но уже обе­щал быть бо­гаты­рём. Вер­ну­лись братья-е­ёс­тры до­мой, под­ко­вали ло­шадей, при­гото­вили ору­жие и с бла­гос­ло­вения ро­дите­лей вы­еха­ли в путь, ис­кать ука­зан­ную зем­лю. Еха­ли-еха­ли и, на­конец, подъ­еха­ли к то­му дре­муче­му ле­су. Что там даль­ше? — хо­телось им уз­нать и въ­еха­ли они в лес. В ле­су пол­ным пол­но вся­ких пло­дов. Сош­ли они с ко­ней, на­сыти­лись пло­дами, по­ели-по­пили, за­тем каж­дый лёг око­ло сво­его ко­ня и зас­нул.

В том ле­су жи­ла ста­руха Жал­ма­выз, что зна­чит об­жо­ра. По­чу­яла она дух че­лове­чес­кий, под­кра­лась к спя­щим и, рас­крыв пасть, прог­ло­тила пут­ни­ков. По­том по­дош­ла к Ду­тану. Ра­зину­ла пасть, при­гото­вясь прог­ло­тить, да толь­ко вдруг тай Ду­тана за­бес­по­ко­ил­ся, зар­жал, за­фыр­кал. По­чу­яв бес­по­кой­ство ко­ня, Ду­тан прос­нулся. Ог­ля­дел­ся: нет брать­ев и сес­тёр, толь­ко ко­ни их сто­ят. А пе­ред ним ста­руха с боль­шим, как блюд­це, гла­зом на лбу. Схва­тил Ду­тан ружьё, хо­тел выс­тре­лить, но ста­руха Жал­ма­выз мол­ви­ла:

— Ба­лам, по­тер­пи, не стре­ляй. Твои братья-сёс­тры во мне, це­лёхонь­ки. Я дам те­бе по­руче­ние. Ес­ли вы­пол­нишь его, ос­во­божу тво­их род­ных. Пос­ре­ди оке­ана-мо­хита жи­вёт па­дишах, у не­го есть дочь, имя до­чери — Ке­некяй. Нет воз­можнос­ти опи­сать её кра­соту. Ко­ли при­везёшь её, гу­ляй на сво­боде. А не при­везёшь — братья-сёс­тры твои на­век ос­та­нут­ся во мне.

Ду­тан выс­лу­шал её сло­ва, сог­ла­сил­ся и стал со­бирать­ся в путь.

— Я один ту­да не до­берусь, от­дай мне жи­выми мо­их брать­ев-сес­тёр. Они мо­ими спут­ни­ками бу­дут, — поп­ро­сил он.

— А да­ёшь сло­во, что при­везёшь де­вицу?

— Даю.

— Тог­да возь­ми.

Ста­руха вь­шлю­нула по од­но­му всех прог­ло­чен­ных ею брать­ев и сес­тёр Ду­тана. Все жи­вы-нев­ре­димы.

— Ну, братья, — ска­зал Ду­тан, — эта ста­руха да­ла мне од­но по­руче­ние. Кто из вас по­едет со мной?

Братья на­от­рез от­ка­зались:

— Мы не мо­жем ту­да по­ехать.

Ре­шил Ду­тан по­ехать один. Стал расс­пра­шивать про до­рогу. Жал­ма­выз объ­яс­ни­ла под­робно, как ехать. По­том да­ла два са­мород­ка зо­лота, каж­дый ве­личи­ной с кон­скую го­лову. Ска­зала, что при­годят­ся.

Вы­ехал Ду­тан в до­рогу. Тай мчит­ся как ве­тер. Ду­тан с каж­дым днём всё боль­ше вос­хи­щал­ся его хо­дом. «Пер­вей­ший конь бу­дет», — ду­мал он.

Про­шёл ме­сяц. Ду­тан до­ехал до ог­ромной ни­зины, по­ехал вдоль бе­рега ре­ки. Уви­дел на до­роге ле­жав­ше­го нич­ком че­лове­ка. Подъ­ехал, пок­ло­нив­шись, поз­до­ровал­ся. Ле­жав­ший на зем­ле ста­рик от­ве­тил на при­ветс­твие, при­под­няв го­лову.

— Ба­бай, — об­ра­тил­ся к не­му Ду­тан-ба­тыр, — что ты здесь один де­ла­ешь?

Тут был наш а­ул, — ска­зал ста­рик. — Од­нажды на­пали вра­ги и ра­зори­ли стра­ну. Я был на охо­те, а ког­да вер­нулся, нет мо­ей стра­ны. Не хо­тел я по­кидать род­ное мес­то. Ещё од­на при­чина мо­его ле­жания: хан под­земно­го царс­тва иг­ра­ет свадь­бу, от­да­ёт за­муж свою дочь. Я слу­шаю всё, что там про­ис­хо­дит. Сам-то ты ка­кими судь­ба­ми здесь ока­зал­ся?

— Ста­руха Жал­ма­выз да­ла мне по­руче­ние. Еду за па­дишах­ской до­черью, — от­ве­тил Ду­тан-ба­тыр.

— В та­ком слу­чае я ста­ну тво­им спут­ни­ком. Что мне од­но­му здесь де­лать.

От­пра­вились они, один на ко­не, дру­гой пе­ший. Бе­седу­ют. У Ду­тана ста­ло ве­село на ду­ше.

Еха­ли — про­еха­ли ещё ме­сяц и встре­тили си­дяще­го че­лове­ка. В ру­ке он дер­жал ружьё, взгляд его был об­ра­щен вверх. Пут­ни­ки поз­до­рова­лись с ним.

— Кто ты, по­чему си­дишь здесь в пус­тынном мес­те?

— Мой а­ул ра­зори­ли вра­ги, по­тому и ос­тался один-оди­нёше­нек, — от­ве­тил че­ловек. — Вче­ра в пол­день подс­тре­лил ут­ку. Выс­трел из мо­его ружья под­бро­сил ут­ку очень вы­соко. Се­год­ня жду, ког­да ут­ка упа­дёт на зем­лю. А вы по ка­кой на­доб­ности ока­зались в этих кра­ях?

По­ка раз­го­вари­вали так, с не­ба упа­ла ут­ка. Ощи­пали ут­ку, за­жари­ли и съ­ели. Стре­лок ска­зал:

— Чем мы­кать­ся здесь од­но­му, пой­ду-ка я вмес­те с ва­ми, чу­деса уви­жу.

Тро­нулись в путь. Один кон­ный, двое пе­ших.

Про­ходит ме­сяц. Встре­ча­ют они че­лове­ка, ко­торый на го­ре го­ня­ет­ся за вол­ком. К но­гам че­лове­ка кам­ни при­вяза­ны, каж­дый с ко­тёл ве­личи­ной. Пой­мал-та­ки вол­ка. Уди­вились пут­ни­ки, по­дош­ли к че­лове­ку. Смот­рят — это кра­сивый джи­гит лет двад­ца­ти.

— Что ты за че­ловек? Ты так рез­во бе­га­ешь и ло­вишь зве­ря с кам­ня­ми на но­гах, — спра­шива­ют его.

— Коль спро­сили, от­ве­чу: зо­вусь я Жи­ла­яком, то есть Но­ги-ве­тер. Ес­ли не при­вязать к но­гам кам­ни, сам да­же не по­чую, ку­да ум­чусь. Ме­ня ник­то, кро­ме ле­тящей пти­цы, не об­го­нит, — от­ве­тил джи­гит.

Ду­тан то­же рас­ска­зал о се­бе и сво­их то­вари­щах.

— В та­ком слу­чае и я с ва­ми. По­видаю свет, чу­деса раз­ные, —го­ворит Жи­ла­як.

Ста­ло их чет­ве­ро. От­пра­вились, один кон­ный, трое пе­ших. Про­шёл ещё ме­сяц, ког­да пут­ни­ки приш­ли в го­ры. Ви­дят че­лове­ка. Над его го­ловой ле­та­ют раз­ные пти­цы. По­хож он на бла­жен­но­го ди­вану, при­ручив­ше­го птиц. По­дош­ли, поз­до­рова­лись с ним, спра­шива­ют:

— Что ты де­ла­ешь здесь, один в го­рах?

Он то­же по­ведал им о ра­зорён­ной вра­гами де­рев­не и о не­жела­нии по­кидать род­ные гор­ные мес­та.

— Оди­нок я, не с кем по­гово­рить, на­до же ду­шу от­вести. Вот и при­ручил птиц, раз­вле­ка­юсь та­ким об­ра­зом.

Пут­ни­ки то­же рас­ска­зали о се­бе всё.

— Чем жить здесь од­но­му, пой­ду с ва­ми, — ре­шил че­ловек.

От­пра­вились даль­ше. Один кон­ный, чет­ве­ро пе­ших.

Идут-идут, уже ме­сяц на ис­хо­де. Идут они по скло­ну го­ры. С од­ной сто­роны — лес, дуб­няк. Из ле­су вы­шел се­добо­родый ста­рик. Это был Див-чал, что зна­чит се­дой див. На пле­че он нёс це­лое ду­бовое де­рево, а в ру­ке дер­жал ог­ромный жер­нов. Поз­до­рова­лись пут­ни­ки с ним.

— Ба­бай, что ты здесь де­ла­ешь?

— Не­дале­ко вниз по скло­ну есть ре­ка, на бе­регу — мой дом. Мель­ник я. В по­ловодье жер­нов трес­нул, под­пятник сло­мал­ся. Я по­дыс­кал на со­сед­ней го­ре под­хо­дящий ва­лун и за де­сять дней смас­те­рил мель­нич­ный жер­нов. За­чем, ду­маю, два ра­за хо­дить и на об­ратном пу­ти за­шёл в лес и выб­рал дуб для под­пятни­ка. Не­су те­перь всё это до­мой. Есть, ко­неч­но, у ме­ня и по­мощ­ни­ки — де­ти, да ма­лы ещё. Пой­дём­те ко мне, угос­тимся.

При­ходят, ви­дят: де­ревень­ка в пол­то­ра де­сят­ка до­мов — де­рев­ня ди­вов.

— Про се­бя я рас­ска­зал. А как вы здесь очу­тились? — спро­сил ста­рик.

Ду­тан по­ведал о се­бе.

— В та­ком слу­чае я то­же с ва­ми от­прав­люсь, пос­мотрю на мир, на чу­деса, — ре­шил ста­рик.

Пе­редал де­ла де­тям и от­пра­вил­ся с пут­ни­ками. Пять пе­ших, один кон­ный.

Че­рез ме­сяц по­дош­ли к оди­ноко­му до­му— ка­рачу у до­роги. Уже и до го­рода не­дале­ко ос­та­лось. В до­ме жи­вут в бед­ности брат и сес­тра. Да­же на­готу не­чем прик­рыть, нет плать­ев. Встре­тили пут­ни­ков, ча­ем по­пот­че­вали, но­чевать ос­та­вили. Спра­шива­ют:

— Что вы за лю­ди, ку­да путь дер­жи­те?

— У па­диша­ха, пра­вите­ля это­го го­рода, есть, ока­зыва­ет­ся, единс­твен­ная дочь, за ней еду, — ска­зал Ду­тан-ба­тыр.

— От­ка­жись от сво­его на­мере­ния, — по­сове­товал хо­зя­ин до­ма, — вер­нись до­мой. Го­род этот оса­дило де­сяти­тысяч­ное вой­ско.

— Нет, — от­ве­тил Ду­тан, — не для то­го я про­шёл путь в семь ме­сяцев, что­бы ис­пу­гать­ся вой­ска.

В тот са­мый день дочь па­диша­ха Ке­некей ви­дит сон. Прис­ни­лось ей, что Ду­тан-ба­тыр во­шёл в го­род, что от не­го в стра­хе бе­жали ди­вы и пэ­ри. Ке­некей прос­ну­лась, и её бро­сило в жар. Она пре­быва­ла в прек­расном са­ду с под­ружка­ми и не по­казы­валась в свет. На­ут­ро она пош­ла к сво­ему бра­ту. Брат спро­сил у неё:

— Что слу­чилось, сес­три­ца? Ты же ни­куда не вы­ходи­ла.

Ке­некей и в са­мом де­ле про­води­ла вре­мя в прек­расном са­ду в об­щес­тве сво­их под­руг, ни­куда не вы­ходя.

— Во сне я уви­дела шес­те­рых лю­дей: один на ко­не, пя­теро пе­шие. По­рази­лась я ко­ню, его ржа­ние как сей­час слы­шу. Они вшес­те­ром мо­гут выс­то­ять про­тив де­сяти ты­сяч во­инов. Джи­гит при­ехал за мной.

— По­тер­пи, сес­три­ца, не ра­дуй­ся сво­ему сну до по­ры до вре­мени. Как зна­ешь, пе­ред на­ми вра­жес­кая рать. Ис­пы­та­ем си­лу это­го джи­гита, по­ручим ему де­ло.

Де­вуш­ка, об­ра­довав­шись сло­вам бра­та, вер­ну­лась к се­бе во дво­рец.

В эти дни де­сяти­тысяч­ное вра­жес­кое вой­ско оса­дило го­род, со­бира­ясь вор­вать­ся в не­го, кру­шить и жечь. Весь го­род пре­бывал в от­ча­янии, и па­дишах ве­лел до­чери:

— Дочь моя, са­дись с под­ру­гами на луч­ших ко­ней и по­кажись уж во­инам.

Дочь па­диша­ха с дву­мя под­ру­гами вы­еха­ла на ули­цу. Кра­сота де­вуш­ки бы­ла по­доб­на выг­ля­нув­ше­му из-за туч сол­нцу и враг-па­дишах влю­бил­ся в Ке­некей с пер­во­го взгля­да. И он об­ра­тил­ся к па­диша­ху го­рода:

— Не тро­ну твои бо­гатс­тва, не раз­ру­шу твой го­род, не убью тво­их во­инов. Толь­ко от­дай мне свою дочь.

Па­дишах, что­бы спас­ти го­род, ре­ша­ет от­дать свою единс­твен­ную дочь.

— При­едешь за ней че­рез со­рок дней. От­дам её че­рез со­рок дней.

Чу­жезем­ный вла­дыка у­ехал, не на­чав бит­вы, что­бы вер­нуть­ся че­рез со­рок дней.

Ду­тан-ба­тыр, прос­нувшись ут­ром, от­пра­вил­ся с то­вари­щами в го­род. Их встре­тил брат де­вуш­ки. Приг­ла­сил к се­бе до­мой, уго­ща­ет. Тут же по­сыла­ет за сес­трой: «При­были лю­ди, ко­торых ты ви­дела во сне, при­ходи пос­мотреть». Де­вуш­ка, как и рань­ше, бе­рёт под­руг, и при­ез­жа­ет к бра­ту. Уви­дев Ду­тана, она по­люби­ла его. Ни­чего не го­воря, Ке­некей вер­ну­лась до­мой. Те­перь ей ник­то, кро­ме Ду­тана, не ну­жен. Соб­ра­ла она ни­щих и раз­да­ла им зо­лотые и се­реб­ря­ные мо­неты, го­воря при этом: «Пусть чу­жой па­дишах ос­та­вит на­деж­ду на моё сог­ла­сие».

Весть о при­быв­ших дош­ла и до са­мого па­диша­ха. Приг­ла­сил он Ду­тана к се­бе во дво­рец, угос­тил раз­ны­ми яс­тва­ми.

— Братья ли вы, кто вы, из ка­ких кра­ёв? — стал расс­пра­шивать па­дишах.

— Зем­ля, на­зыва­емая Са­ригу — наш край. Отец мой — па­дишах, — не мор­гнув гла­зом ска­зал Ду­тан-ба­тыр. — Во сне он уви­дел твою доч­ку и влю­бил­ся. Твоя дочь ему на­писа­ла свой ад­рес. Вот так, по по­руче­нию от­ца, я и при­был сю­да, увез­ти с со­бой Ке­некей. Как от­да­дите, по сог­ла­сию или по при­нуж­де­нию?

Па­дишах го­ворит Ду­тану:

— Очень хо­рошо. Зна­чит, тес­тем ме­ня оп­ре­дели­ли. Толь­ко вот ка­кие де­ла: Вра­ги хо­тели ра­зорить мой го­род, ус­ло­вие пос­та­вили: «От­дашь свою дочь — от­сту­пим­ся». И я ра­ди на­рода по­жер­тво­вал сво­ей до­черью, от­ве­тил их по­вели­телю: «Че­рез со­рок дней при­едешь за ней». Вот, улым, ка­ково на­ше по­ложе­ние. Тот па­дишах от­сю­да в де­вяти днях пе­рехо­да.

Ду­тан-ба­тыр ре­шил от­пра­вить­ся ту­да. Па­дишах дал Ду­тану на сме­ну сво­его ко­ня по клич­ке Тел-Кон­гыз. Ду­тан-ба­тыр ос­та­вил в го­роде сво­их то­вари­щей, вы­ехал один. В ту по­ру бы­ло Ду­тану две­над­цать лет.

Едет Ду­тан, пе­реса­жива­ясь со сво­его тая на па­дишах­ско­го ко­ня Тел-Кон­гы­за. На­конец, до­ехал он до вра­жес­ко­го па­диша­ха. Стра­жи, чис­лом три де­сят­ка, уви­дели его.

— Это и есть сто­лица ва­шего па­диша­ха? — крик­нул Ду­тан.

— Ска­зывай, ка­кое у те­бя де­ло к па­диша­ху, кто ты? — пот­ре­бова­ли ча­совые.

Ду­тан от­ве­тил сти­хами, ко­торые сло­жились у не­го са­ми со­бой:

Хоть и мо­лод я ещё,

Не ва­ля­юсь на бо­ку,

Вы­води­те па­диша­ха, —

От­рублю ему баш­ку!

Рас­серди­лись страж­ни­ки, ок­ру­жили ба­тыра. Ду­тан по­доб­но хищ­но­му вол­ку наб­ро­сил­ся на них, унич­то­жил мно­гих, а кто жив ос­тался, те при­бежа­ли к па­диша­ху, док­ла­дыва­ют:

— Явил­ся к нам ре­бёнок, тре­бу­ет: «Пусть вый­дет сю­да па­дишах, от­рублю ему го­лову».

Раз­гне­ван­ный па­дишах пос­лал две сот­ни во­инов, при­казал им: «Ок­ру­жите его, зах­ва­тите живь­ём!»

Выш­ли двес­ти во­инов за го­род­ские во­рота, ок­ру­жили ба­тыра. Кто стре­ля­ет из лу­ка, кто ар­кан бро­са­ет. Ду­тан-ба­тыр не под­да­ёт­ся. В мгно­вение ока он ис­тре­бил мно­гих во­инов, а кто ос­тался в жи­вых, вер­ну­лись, со­об­ща­ют па­диша­ху:

— Мы не в си­лах его одо­леть, в жи­вых ма­ло кто ос­тался, те­бя он кли­чет.

Па­дишах, силь­но оз­лясь, вы­шел сам. Взял с со­бой лук, стре­лы, сел вер­хом на ко­ня доб­ро­го. Вы­шел и крик­нул:

— Кто ты та­ков? Или по смер­ти сво­ей сос­ку­чил­ся?

— Ну, по­кажи своё ис­кусс­тво, ес­ли оно есть у те­бя, — ска­зал Ду­тан-ба­тыр, — я не из пуг­ли­вых.

Па­дишах, на­тянув те­тиву, пус­тил стре­лу в ба­тыра. Ду­тан-ба­тыр от­ру­бил стре­лу кам­чой.

— Ты сде­лал свой выс­трел, те­перь смот­ри, как я стре­ляю, — ска­зал Ду­тан-ба­тыр.

Стре­ла Ду­тана про­била коль­чу­гу па­диша­ха нас­квозь, и он сва­лил­ся с ко­ня. Ду­тан-ба­тыр от­сёк па­диша­ху го­лову, по­ложил её в хур­джин и пус­тился в об­ратный путь. Де­вятид­невный путь про­ехал за че­тыре дня.

Ке­некей ждёт не дож­дётся ба­тыра, смот­рит на холм, на­зыва­емый Му­ракор­ган, от­ку­да дол­жен по­явить­ся Ду­тан-ба­тыр. И вот на до­роге зак­лу­билась пыль, по­казал­ся всад­ник о-дву­конь. Де­вуш­ка не на­ходит се­бе мес­та от ра­дос­ти, не от­ры­вая взгля­да в упор смот­рит на ба­тыра.

Подъ­ехал Ду­тан-ба­тыр, во­шёл во дво­рец па­диша­ха. Тут по­дос­пе­ли и его спут­ни­ки. Об­ра­дова­но поз­до­рова­лись. Ду­тан ска­зал:

— О мой по­вели­тель-па­дишах, да бу­дет спо­кой­на твоя ду­ша, при­вез я те­бе го­лову тво­его вра­га. Ты обе­щание своё не за­был? Я сдер­жал сло­во. Те­перь и ты своё сло­во сдер­жи.

— Ке­некей те­перь твоя. Вы­куп за неё бу­дет так­сой: ку­пи на ба­заре сто доб­рых ещё не оже­ребив­шихся ко­был.

У Ду­тан-ба­тыра бы­ло зо­лото, от­дал он ку­сок зо­лота спут­ни­кам, пос­лал их на ба­зар:

— Сту­пай­те, при­веди­те хо­роших ко­былиц.

Спут­ни­ки при­вели ему тре­бу­емое. Те­перь па­дишах к свадь­бе го­товит­ся. Был у не­го ко­вар­ный ви­зирь, у ко­торо­го бы­ла тай­ная мысль: «Па­дишах неп­ре­мен­но за ме­ня дочь свою вы­даст, дру­гого под­хо­дяще­го зя­тя ему не сыс­кать». И го­ворит этот ви­зирь сво­ему па­диша­ху:

— Ты хо­чешь ос­ра­мить­ся на весь мир, про­дав свою дочь ка­кому-то бро­дяге за сто ко­былиц. Вы­ведал я: его отец ни­какой не па­дишах. Ни­щий, голь пе­рекат­ная. На­до, об­ма­нуть, то да сё, не от­да­вать дочь.

Ду­тан-ба­тыр тем вре­менем по­сыла­ет сво­его дру­га к па­диша­ху:

— Ска­жи па­диша­ху, пусть по­торап­ли­ва­ет­ся, ина­че я рас­сержусь.

Па­дишах ве­лит пе­редать:

— Это ведь не прос­тая, а па­дишах­ская свадь­ба, пусть по­дож­дёт. Раз свадь­ба, дол­жно соб­рать­ся мно­го на­роду. Бу­дут скач­ки, сос­тя­зания в борь­бе.

Со­бира­ет­ся май­дан. Пус­ка­ют ко­ней на трёх­днев­ный пе­регон. Па­дишах со сво­ей сто­роны от­прав­ля­ет трис­та ко­ней. Ду­тан то­же учас­тву­ет в скач­ках. Он пер­вым по­казы­ва­ет­ся из-за хол­ма и пер­вым при­быва­ет на май­дан. До­ехав до май­да­на, сле­за­ет с ко­ня. Мно­го вре­мени про­ходит, по­ка по­яв­ля­ют­ся па­дишах­ские ко­ни. Ду­тан-ба­тыр об­ра­ща­ет­ся к па­диша­ху:

— Как ещё сос­тя­зать­ся? Го­вори без утай­ки. Те­бя пы­та­ют­ся с тол­ку сбить. Не порть мне кровь.

Вы­ходят бор­цы. Па­дишах выс­тавля­ет сво­его бор­ца, по име­ни Ба­рак. Ду­тан-ба­тыр выс­та­вил про­тив не­го сво­его то­вари­ща Див-ча­ла. Бор­цы схва­тились. Див-чал швыр­нул па­диша­хова бор­ца, да с та­кой си­лой, что Ба­рак по по­яс в зем­лю ушёл.

Ду­тан спра­шива­ет па­диша­ха:

— До­волен ли те­перь?

Па­дишах от­ве­ча­ет:

— Мно­го на­роду соб­ра­лось пог­ля­деть. На­до бы ско­рохо­дов вы­пус­тить.

У па­диша­ха бы­ла ста­руха-ско­роход­ка. Он её выс­тавля­ет. Ду­тан выс­тавля­ет Жи­ла­яка. В трёх­днев­ный путь пус­ка­ют­ся. Дос­тигли по­ворот­но­го мес­та. Са­дят­ся от­ды­хать.

— Ба­буш­ка, — го­ворит Жи­ла­як,— жаж­да ме­ня му­чит. Во­ду с со­бой я не до­гадал­ся взять.

Ста­руха от­ве­ча­ет:

— Коль жаж­да му­чит, есть у ме­ня во­дица.

Ока­зыва­ет­ся, ста­руха прих­ва­тила с со­бой две бу­тыл­ки с креп­ким на­пит­ком.

— Вы­пей, сы­нок, оно пе­шехо­ду на поль­зу, — ска­зала она.

Жи­ла­як, ни­чего не по­доз­ре­вая, вы­пил од­ну бу­тыл­ку.

— Уто­лил жаж­ду? — спра­шива­ет ста­руха.

— Ба­буш­ка, — мол­вит Жи­ла­як, — не на­пил­ся я.

— Вот, бе­ри ещё бу­тыл­ку.

Жи­ла­як и эту бу­тыл­ку опо­рож­нил. Зах­ме­лел и сва­лил­ся с ног. Ве­чер нас­ту­пил, ста­руха под­ня­лась и по­бежа­ла. Жи­ла­як ос­тался ле­жать. Прос­нулся, ког­да сол­нце взош­ло и ста­ло те­ло ему при­пекать. Смот­рит: ста­рухи-то нет! Жи­ла­як по­доб­рал по­лы сво­ей одеж­ды и, при­метив сле­ды от ста­рухи­ных ног, пом­чался вслед. В пол­день дог­нал ста­руху. Зах­ва­тил в при­гор­шню пес­ку.

— Дог­нал, сы­нок? — спро­сила ста­руха и обер­ну­лась. Жи­ла­як крик­нул:

— Дог­нал! — и швыр­нул пе­сок в гла­за ста­рухи.

Ста­руха упа­ла и ста­ла про­тирать гла­за, а Жи­ла­як тем вре­менем дос­тиг май­да­на. Толь­ко к ве­черу яви­лась ста­руха. Ни­чего не вы­горе­ло у па­диша­ха.

— Ну как, до­волен? — спро­сил Ду­тан-ба­тыр.

— И ко­ней, и ба­тыров, и ско­рохо­дов ис­пы­тали мы, — от­ве­тил па­дишах. — Те­перь оче­редь за стрел­ка­ми.

Па­дишах ве­лит пос­та­вить шест, вы­сотой в со­рок ар­шин. К вер­хушке при­вяза­ли ки­сет с зо­лотом.

— Кто стре­лой сор­вёт ки­сет, то­му ки­сет и дос­та­нет­ся, — про­воз­гла­сил па­дишах.

Стрел­ки-луч­ни­ки на­чина­ют стре­лять. Всё ми­мо. У не­кото­рых стре­лы сов­сем близ­ко от це­ли про­лета­ют. Ус­та­ли, со­рев­ну­ясь. Ду­тан по­сыла­ет сво­его стрел­ка, ко­торый ут­ку влёт бил. А тот и го­ворит соб­равшим­ся:

— Стре­лять из лу­ка вы не уме­ете. Те­перь смот­ри­те, как я стре­ляю.

Стре­лок креп­ко рас­став­ля­ет но­ги, при­цели­ва­ет­ся и вы­пус­ка­ет стре­лу. Стре­ла под­хва­тыва­ет ки­сет и ис­че­за­ет в не­бе. Все смот­рят вверх. Стре­лок го­ворит им:

— Се­год­ня не жди­те. Зав­тра к по­луд­ню, ки­сет упа­дёт на зем­лю. Нап­расно не нап­ря­гай­те шею, воз­вра­щай­тесь.

На ис­хо­де су­ток ки­сет па­да­ет на зем­лю, око­ло шес­та. Ду­тан-ба­тыр сно­ва спра­шива­ет па­диша­ха:

— Есть ли ещё ис­пы­тания?

— Уже ве­чер. Зав­тра нач­нём. Ке­некей — твоя, — от­ве­тил па­дишах.

Ког­да он вер­нулся во дво­рец, ви­зирь стал на­гова­ривать:

— Ес­ли сог­ла­сим­ся от­дать, не­сус­ветную глу­пость со­вер­шим. Се­год­ня ночью нам нуж­но при­думать ка­кую-ни­будь хит­рость. Пусть зап­ря­гут справ­ных ко­ней в доб­ротные та­ран­та­сы, вы­берут уда­лых мо­лод­цов, спря­чут спя­щую Ке­некей в сун­дук и уве­зут в ус­ловлен­ное мес­то.

Как и ве­лел ви­зирь, при­гото­вили ко­ней, по­ложи­ли спав­шую дочь па­диша­ха в сун­дук и по­вез­ли. Ба­бай, ко­торый мог слы­шать да­же под зем­лёй, и на этот раз ус­лы­шал, как уво­зят Ке­некей, и со­об­щил Ду­тану:

— Де­вуш­ку по­ложи­ли в сун­дук и уво­зят.

Ду­тан-ба­тыр в гне­ве вско­чил, во­ору­жил­ся, сел на ко­ня, крик­нул спут­ни­кам:

— Бе­рите ору­жие! Унич­то­жу не­год­ни­ков, жи­вого мес­та не ос­тавлю!

Сре­ди его спут­ни­ков был, как из­вес­тно, ба­бай, ко­торый при­ручал птиц. Он ска­зал:

— Не бу­дем по­нап­расну кровь про­ливать, ду­ши жи­вые гу­бить. Я до­гоню их, ко­ли на не­беса не уле­тели, за­кол­дую, от­ве­ду им гла­за, дос­тавлю об­ратно сун­дук. Ко­ней их по­ложу на те­легу, а са­мих впря­гу в неё. Вот бу­дет по­теха!

Так и сде­лал. Дос­та­вил сун­дук с де­вуш­кой. А мо­лод­цы, ис­полняв­шие при­каз ви­зиря, от­крыв гла­за, уви­дели, что ко­ни ле­жат на те­леге, а они са­ми та­щат те­легу. Сов­сем обе­зуме­ли.

Ду­тан-ба­тыр тем вре­менем при­вязал сун­дук к спи­не ко­ня Тел-Кон­ды­за и со спут­ни­ками пус­тился в об­ратный путь. Прош­ла ночь, нас­ту­пило ут­ро. Ус­тро­или при­вал, взло­мали за­мок на сун­ду­ке. От­ту­да, си­яя кра­сотой, выш­ла Ке­некей. Все очень об­ра­дова­лись, и де­вица ра­да, что с ми­лым она те­перь. Дол­го они шли и, на­конец, приб­ли­зились к то­му ле­су, где жи­ла Жал­ма­выз. И тог­да Ду­тан-ба­тыр ска­зал:

— Ке­некей, ты ведь не мне пред­назна­чалась, за то­бой по­сыла­ла ста­руха Жал­ма­выз, те­бя у неё при­дёт­ся ос­та­вить.

Ке­некей зап­ла­кала горь­ки­ми сле­зами:

— Ра­дова­лась я, что до­билась же­ла­емо­го. И те­перь, как ты ме­ня ос­та­вишь?

Уви­дев слё­зы на гла­зах де­вуш­ки, все за­горе­вали.

— Все вы об­ла­да­ете си­лой и мо­жете одо­леть лю­бого, — ска­зала Ке­некей. — Не­уже­ли вы не спра­витесь с этой ведь­мой? Как же у вас хва­тит му­жес­тва ос­та­вить ме­ня?

Ду­тан-ба­тыр ре­шил:

— По­гиб­ну с то­бой, но не ос­тавлю те­бя од­ну!

Ба­бай, ко­торый умел слу­шать зем­лю, дал со­вет:

— В этом де­ле не сле­ду­ет то­ропить­ся, ра­зум­но на­до дей­ство­вать. Жи­ла­як у нас — вы­литая де­вуш­ка: кра­сив, мо­лод. От­ре­жем у ко­ня гри­ву — всё рав­но но­вая от­растёт — и при­дела­ем Жи­ла­яку во­лосы. Его от­дашь вмес­то де­вуш­ки.

Ска­зано — сде­лано. Оде­ли Жи­ла­яка в де­вичий на­ряд, се­ли они с Ду­таном на ко­ня и от­пра­вились к Жал­ма­выз. Ос­таль­ные про­дол­жа­ли путь, по­садив Ке­некей на ко­ня Тел-Кон­ды­за. Ду­тан-ба­тыр подъ­ехал к жи­лищу Жал­ма­выз. Та, по­чу­яв при­шель­цев, выш­ла навс­тре­чу.

— При­вёз, мой ка­хар­ман? — спро­сила она. — Ты са­мый нас­то­ящий ба­тыр.

Приг­ла­ша­ет в своё жи­лище. Ва­рит плов. Ду­тан-ба­тыр пе­реку­сил на ско­рую ру­ку и встал из-за сто­ла:

— Ме­ня ро­дите­ли ждут не дож­дутся. Я по­еду.

Про­ща­ет­ся с Жал­ма­выз и у­ез­жа­ет. Жи­ла­як ос­та­ёт­ся. Прит­во­ря­ет­ся: «Ох!» да «Ах!» По­том го­ворит ста­рухе:

— Эби, мне на­до по нуж­де схо­дить.

— Че­го вы­ходить, ба­лам, вон та­зик в уг­лу, ту­да и схо­ди.

— Я не при­вык­ла справ­лять нуж­ду в из­бе, вый­ду-ка во двор.

— И я, по­жалуй, с то­бой вый­ду, — не от­ста­ет ста­руха.

Толь­ко пе­рес­ту­пили они по­рог, Жи­ла­як пус­тился бе­жать. Жал­ма­выз вско­чила и да­вай в по­гоню за ним, а шта­нины ши­рокие ока­зались, цеп­ля­лись за кор­ни и суч­ки и ста­руха ра­за два па­дала. Ког­да шта­нины отор­ва­лись, Жал­ма­выз пом­ча­лась в по­гоню что бы­ло сил.

Жи­ла­як при­со­еди­нил­ся к то­вари­щам. А Жал­ма­выз уже близ­ко. Всех хо­чет прог­ло­тить. Ис­пу­гались пут­ни­ки. Тог­да стре­лок вло­жил стре­лу в те­тиву, при­целил­ся и выс­тре­лил. Стре­ла уго­дила Жал­ма­выз в глаз, что во лбу тор­чал, прот­кну­ла его и моз­ги про­била. Ис­пустив ис­тошный крик, Жал­ма­выз упа­ла и око­лела.

Ду­тан-ба­тыр ска­зал сво­им друзь­ям:

— Сколь­ко лет пот­ра­тил я нап­расно, вы­пол­няя по­руче­ние этой чер­но­ликой кар­ги. Её иму­щес­тво при­над­ле­жит нам.

В её бер­ло­ге наш­ли они мно­го зо­лота-се­реб­ра.

Уже приб­ли­зились к до­му, сов­сем уже близ­ко; Ду­тан по­садил Ке­некей на сво­его ко­ня, а Див-ча­лу от­дал Тел-Кон­гы­за, что­бы ско­рее до­ехал и пе­редал от­цу ра­дос­тное из­вестие о воз­вра­щении сы­на.

Мать и отец Ду­тана си­дели в сле­зах, ожи­дая сы­на. «У всех де­ти при се­бе, толь­ко мой единс­твен­ный сын не воз­вра­ща­ет­ся», — скор­бе­ла мать. И вот к ним явил­ся Див-чал. Как во­шёл, снял с го­ловы от­ца Ду­тана шап­ку и на­дел её сам.

— Го­товь­те сю­ен­че, сын ваш воз­вра­ща­ет­ся, — воз­вестил он.

Все вы­бежа­ли встре­чать Ду­тана и его дру­зей, здо­рова­ют­ся, об­ни­ма­ют­ся, пла­чут от ра­дос­ти. Отец от­да­ёт Ду­тану и Ке­некей доб­ротный дом, а пя­терым друзь­ям сы­на от­да­ёт пять сво­их до­черей.

Прош­ло не­кото­рое вре­мя в счастье-сог­ла­сии. Отец го­ворит Ду-тан-ба­тыру:

— От Жал­ма­выз ты из­ба­вил­ся, с Ке­некей со­еди­нил свою судь­бу. Те­перь по­заботь­ся о сво­их брать­ях, дос­тань им зе­мель­ные вла­дения, оже­ни их. Пусть каж­дый из них, по­ка я жив, най­дёт се­бе ров­ню.

— Не толь­ко брать­ев, но и сес­тёр сво­их сде­лаю счас­тли­выми, — по­обе­щал Ду­тан-ба­тыр и по­вёл сво­их брать­ев с со­бой. Хо­тел най­ти по­селе­ние, быс­трень­ко же­нить брать­ев и вер­нуть­ся.

Вот подъ­еха­ли они к од­но­му го­роду. Нас­ту­пила ночь и пут­ни­ки ре­шили по­дож­дать ут­ра, стре­ножи­ли ко­ней и лег­ли от­ды­хать. Сквозь сон слы­шат они ди­кие кри­ки. Ду­тан-ба­тыр спро­сил брать­ев:

— Что это за шум? Пой­ди­те, уз­най­те.

От­пра­вил дво­их. По­еха­ли братья, ви­дят: го­род за­нят вра­жес­ким вой­ском, вра­ги гра­бят жи­телей, вы­возят доб­ро, зах­ва­тили кра­сивых жен­щин. Го­рожа­не бро­сились в по­гоню, но вер­ну­лись ни с чем. «Мы по­беж­де­ны» — го­ворят. Брать­ям Ду­тана не пон­ра­вилась ро­бость го­рожан, вер­ну­лись, рас­ска­зали Ду­тану:

— Мы наш­ли но­вые зем­ли, а их ра­зори­ли вра­ги.

— Не го­рюй­те, — ус­по­ко­ил их Ду­тан-ба­тыр. На­ут­ро он ве­лит брать­ям:

— Са­дитесь на ко­ней, по­еха­ли со мной.

Ду­тан-ба­тыр при­вёл брать­ев в го­род. Вез­де тол­пы на­рода и па­дишах там.

— Кто был ва­шим вра­гом? — спро­сил Ду­тая-ба­тыр. Па­дишах от­ве­тил:

— Был у ме­ня дав­ний нед­руг, он и со­вер­шил на­бег.

— Ни­куда не скро­ют­ся. Дай мне пять со­тен всад­ни­ков, пус­тимся в по­гоню. Лю­ди мне нуж­ны не для се­чи, а чтоб ва­ше доб­ро рас­познать и увез­ти.

Па­дишах дал нуж­ных лю­дей, и Ду­тан-ба­тыр по­вёл их с со­бой, и братья с ним. Пог­на­лись за вой­ском. Че­рез три дня нас­тигли. Сви­репым ль­вом наб­ро­сил­ся Ду­тан-ба­тыр на вра­гов, стал ко­нём топ­тать и саб­лей ру­бить, то с од­но­го, то с дру­гого бо­ка нас­ка­кива­ет. Вра­ги ис­пу­гались его ярос­ти и его страш­но­го кри­ка, бро­сились бе­жать кто ку­да. Ду­тан-ба­тыр пе­ребил всех вра­гов. Ве­лел соп­ро­вож­давшим его лю­дям ра­зоб­рать наг­раблен­ное вра­гами, что­бы увез­ти об­ратно.

— За­бирай­те ва­ше доб­ро, ва­ших сес­тёр, жён, до­черей, — ска­зал он.

Те­перь пус­ти­лись в об­ратный путь. Воз­вра­щались шум­но, ве­село, иг­ра­ли на дом­брах, ку­бызах, ку­ра­ях. Го­рожа­не ра­зоб­ра­ли своё иму­щес­тво. Па­дишах го­рода об­нял Ду­тан-ба­тыра и ска­зал:

— Ста­нем друзь­ями, я ус­туплю те­бе свой трон.

Па­дишах от­дал брать­ям Ду­тана пер­вей­ших де­вушек го­рода в жё­ны. Каж­дый на­шёл се­бе па­ру. Со­рок дней пи­рова­ли. Ду­тан-ба­тыр за­соби­рал­ся до­мой, го­ворит па­диша­ху:

— Я в род­ные мес­та воз­вра­ща­юсь.

— Я то­же с то­бой. На­до­ело мне всё вре­мя дро­жать в ожи­дании вра­жес­ких на­бегов, пла­кать кро­вавы­ми сле­зами, — ска­зал па­дишах.

Ду­тан-ба­тыр об­ра­тил­ся тог­да к на­роду:

— Пой­дём­те со мной все вмес­те. У ме­ня есть джай­ляу, он вмес­тит де­сять ты­сяч че­ловек.

Все жи­тели го­рода по­еха­ли с Ду­таном. По­нас­тро­или до­мов на но­вом мес­те. Ду­тан-ба­тыр был муд­рым и спра­вед­ли­вым. Все слу­шались его и жизнь лю­дей бы­ла счас­тли­вой.